Podlaskie ręczniki ludowe

O Podlasiu i Chinach, czyli: Co wspólnego mają podlaskie ręczniki ludowe z tajemnym pismem prowincji Hunan. I dlaczego „Katalog Ręczników Ludowych” A. Dębowskiej, K. Sołub oraz J. Sołub, to o wiele więcej niż katalog.

Przez Chiny na Podlasie

Zanim opowiem Wam o ludowych ręcznikach z Podlasia, zabiorę Was najpierw do Azji, a konkretnie do południowo-wschodnich Chin i prowincji Hunan. (Tak, tak, moi drodzy, czasem trzeba najpierw do Chin, żeby zrozumieć Podlasie 🙂 ). Otóż w czasach, kiedy w Chinach kobiety wydawano pod przymusem za mąż oraz zabraniano uczyć się pisać i czytać, Chinki postanowiły na przekór mężczyznom znaleźć tajemny sposób, który pozwoli im na przekazywanie treści, których nie mogły otwarcie komunikować zarówno między sobą jak i na odległość. Bo wyobraźcie sobie, wydają Was przymusowo za mąż, wywożą daleko od domu, nie dopuszczają Was do edukacji, więc pisać nie umiecie, no i co teraz? Chińskie kobiety potrafiły sobie z tym poradzić i wymyśliły tajemne pismo – nüshu. Podczas gdy pismo chińskie jest ideograficzno-fonetyczne (nie chcę tu wchodzić w spory i szczegóły pisma chińskiego, bo to w końcu o Podlasiu ma być, więc czytaj: skomplikowane 😉 ), nüshu jest pismem fonetycznym. Wynalezienie pisma, którego założeniem jest „piszemy znaki, które słyszymy”, z pewnością było ogromną pomocą dla niepiśmiennych kobiet. Dla mnie osobiście najciekawsze w nüshu było, iż te sekretne znaki haftowano na paskach, ubraniach, czy chustach lub kamuflowano między ornamentami na wachlarzach. I tak, chciałoby się powiedzieć – banalne przedmioty codziennego użytku stały się manifestami chińskich kobiet.

Ręczniki ludowe czyli podlaskie nüshu

Podobnie jak kobiety z prowincji Hunan, nasze podlaskie babcie i prababcie również nie miały łatwo. Bo jeśli już nawet skończyły te 5 klas podstawówki, ich zdolności do płynnego tworzenia poematów były, no nazwijmy to, ograniczone. Nie oszukujmy się, świat naszych prababć i babć to świat patriarchalny i kobieta nie była z reguły postrzegana jako zadatek na wieszcza narodowego. Trudno jednak wyobrazić, by w tamtych czasach kobiety były tak inne od współczesnych i by każdej wystarczało przysłowiowe bycie kura domową. Ale jak zakomunikować coś światu, będąc kobietą na podlaskiej wsi w XIX-XX wieku? Moja prababcia oraz babcia nie zostawiła mi żadnych pamiętników, co natomiast mi po nich zostało, to haftowane ręczniki. Bo na Podlasiu lniane płótno stało się swojego rodzaju pergaminem, nici – wiecznym piórem, a haft – tajemniczym podlaskim nüshu.

„Tajemniczy ręcznik”

„Tajemniczy ręcznik”- tak nazwano stałą ekspozycję kolekcji ręczników ludowych w Muzeum w Bielsku Podlaskim. To jedno z najtrafniejszych określeń podlaskiego ręcznika ludowego, z jakimi się do tej pory spotkałam. Patrząc na ręczniki ludowe, nietrudno zauważyć, że mimo licznych podobieństw, takich jak na przykład występowanie motywów roślinnych czy wykonanie podobnym rodzajem haftu, właściwie nie sposób znaleźć dwóch identycznych egzemplarzy. Ta różnorodność ornamentów, barw oraz kompozycji sygnalizuje nam zarówno na kreatywność wykonawczyni, jak również na głęboką symbolikę haftowanych motywów. Czerwony kolor na przykład miał funkcję magiczną i chronił przed urokami i złymi mocami. A co z innymi symbolami zaklętymi w tajemniczych ręcznikach? No cóż, o tym to musicie przeczytać w książce sami.

„Katalog Ręczników Ludowych” A. Dębowskiej, K. Sołub oraz J. Sołub

„Katalog Ręczników Ludowych” to niesamowicie cenny zbiór zdjęć ręczników ludowych oraz swojego rodzaju słownik do odczytania tych lnianych pamiętników naszych babć i prababć. Wstęp do katalogu wprowadza nas w historię i rolę ludowego ręcznika oraz buduje świadomość, jak ważną częścią nas i naszych przodków był i jest tradycyjny ręcznik. Jednak podobnie jak w przypadku chińskiego nüshu nie wszystko jest jasne. Kobiety na Podlasiu, emigrowały do miast i przestawały haftować, a stare tradycje odchodziły w zapomnienie:

„…nawet najstarsi ludzie często nie potrafią wskazać symbolicznego znaczenia ręcznika, a same obrzędy funkcjonują jedynie w myśl zasady – robię tak , bo tak robiła moja matka. Pytanie dlaczego tak robiła oraz co to oznaczało, często pozostaje już bez odpowiedzi.”

Pozostaje nam wierzyć, że z biegiem czasu uda nam się rozwikłać więcej tajemnic ludowego ręcznika. Kto wie, może się okaże, że w tajemniczych podlaskich ręcznikach podobnie jak w Chinach są również zakamuflowane znaki sekretnej kaligrafii…

Mam ręczniczek haftowany i co dalej

Tym, którzy mieszkają na Podlasiu, haftowany ręcznik z pewnością chociaż raz wpadł w ręce. Niestety, do niedawna tylko nieliczni zdawali sobie sprawę, jak cenny jest ten „kawałek materiału.” Ręczniki często zimowały, a potem i „latowały” w drewnianych kufrach, tzw. „sundukach” i były systematycznie podgryzane przez mole. No a z dziurami, to pewnie i nieraz były cięte na szmaty lub trafiały do pieca. A wielka szkoda.

Na szczęście pojawili się ludzie, którym los ręczników ludowych nie był obojętny. Wśród nich również jedna z autorek „Katalogu Ręczników Ludowych” oraz boss 🙂 Muzeum w Bielsku Podlaskim, pani Alina Dębowska. Z panią Alą rozmawialiśmy na początku sierpnia podczas naszej wyprawy na Podlasie. Niesamowita energia, wytrwałość w prowadzonych projektach oraz super pozytywny kręciek jeśli chodzi o ludowe ręczniki. A więc pasja i profesjonalizm, rzadko dziś spotykane w parze, a przecież tak ważne. Niezmiernie to nam zaimponowało i dlatego my również postanowiliśmy się dołączyć do nagłośnienia fenomenu ręczników ludowych.

Kochani! Badania nad ręcznikami trwają, a baza danych jest ciągle uzupełniana, więc jeśli wpadnie Wam w ręce jakiś haftowany ręcznik ludowy, błagamy, udostępniajcie go muzealnikom. Nie straćmy naszego podlaskiego nüshu.